Sisyphus

“Waanzin is steeds opnieuw hetzelfde doen, en dan een andere uitkomst verwachten”

De Grieks mythologische figuur Sisyphus overkwam min of meer hetzelfde. Omdat hij de toorn van Zeus triggerde door tot twee keer toe de God van de dood, Thanatos, te slim af te zijn, werd hij verdoemd om in het schimmenrijk een groot stuk marmer een heuvel op te rollen. Maar telkens als hij dacht zijn taak volbracht te hebben, rolde de marmeren bol weer de heuvel af, zodat hij opnieuw moest beginnen. Deze mythologie is ten diepste een zingevingsverhaal, waarover later meer. De cyclus van het leven, geboren worden en sterven, maakt het lastig om ons vrij te waren van een vergelijkbaar lot als dat van Sisyphus.

Zo overkwam mij min of meer hetzelfde toen ik trachtte een ‘renzoku’ puzzel op te lossen. Dat is een variant op de ‘sudoko’, maar dan iets complexer. Helaas ontstond er een fout, waardoor ik weer opnieuw moest beginnen. Zonder mijn strategie te wijzigen, begon ik met frisse moed weer van vooraf aan, in de hoop het nu wel tot het einde te kunnen volbrengen. Maar nee hoor. Er was weer ergens een foutje ingeslopen. Verbeten als ik ben, herhaalde ik deze aanpak ruim tien keer, maar het resultaat bleef ongewijzigd. Als je erover na gaat denken, is het hele proces nogal absurd. Eerst is er iemand die een magisch vierkant opstelt. Vervolgens schrapt deze of een andere persoon een aantal cijfers, die ik dan vervolgens - met slechts summiere informatie - weer op de goede plek moet zien te krijgen. Zodra ik deze absurditeit tot me door liet dringen, kon ik een nieuwe poging niet meer opbrengen.

Dit is een voorbeeld waarbij ik me bewust werd van de betekenis van sisyphusarbeid. Ook het steeds maar weer kopen van een staatslot, kan daartoe gerekend worden (met dit verschil dat er dan wel altijd een minieme kans is een prijs te winnen). Veel van onze dagelijkse of wekelijkse rituelen behoeven herhaling, omdat het resultaat nu eenmaal niet permanent is. Te denken valt aan het afstoffen van je woonkamer, het aanvullen van je proviand, het wassen van je haar en ga zo maar door. Gelukkig ervaren we dit niet als sisyphusarbeid, maar de facto is het dat wel natuurlijk.

Het wordt prangender naarmate de herhalingen zinlozer zijn, we ons niet bewust zijn van die herhalingen en de gewenste resultaten volledig uitblijven. De vraag is dus: welke acties of gedragspatronen herhalen we onbewust, in de hoop andere resultaten te krijgen? Zo is de dagelijkse gang naar ons werk voor velen de ultieme herhalingsoefening. En de verliefdheid op de liefde mondt bij velen telkenmale weer uit op een relatiebreuk. Hoe we ook ons best doen om een ander te accepteren zoals hij is, ontstaan er toch bij sommigen elke keer weer dezelfde irritaties.

De hardnekkigheid blijkt mijns inziens te zitten in het voor ons moeilijk te doorgronden principe van oorzaak en gevolg. Een steen die je loslaat, valt naar beneden. Maar wat de invloed is van een intentie of een bepaalde actie, laat zich niet zo eenvoudig duiden. ‘Waarom raakt m’n partner geïrriteerd, ik bedoel het toch goed?’, zal in menig relatie weleens een geslaakte wanhoopskreet zijn.

Hoe zit het met het leven zelf? In oosterse tradities wordt gesproken over karma, zijnde de gevolgen die onze keuzes in dit leven hebben op het verloop van ons volgende leven (na reïncarnatie). Daarbij gaat men er vanuit dat ieder mens, iedere ziel, één of meerdere levenslessen te leren heeft. De benodigde omstandigheden om deze levenstaak te volbrengen, komen - met dat doel - ‘vanzelf’ op je pad. Negeer je deze, of trek je daaruit niet de juiste lessen, dan zul je daar in een volgend leven weer mee geconfronteerd worden.

Friedrich Nietzsche (1844-1900) heeft het in deze over de eeuwige wederkeer van hetzelfde. Als we alles wat we doen beschouwen tegen de achtergrond van het eeuwige, l’ histoire se répète’, dan kun je maar beter een leven leiden waarvan je zou willen dat het zich eeuwig herhaalt. Het gaat bij Nietzsche niet alleen om de keuzes die je maakt, maar ook om de berusting die je al dan niet weet op te brengen in pijnlijke situaties en tijdens ervaringen van overmacht. ‘Amor fati’ ofwel, heb het lot lief.

Volgens Albert Camus (1913-1960) is het leven absurd, omdat we nooit de zin ervan kunnen achterhalen. Hij herkent in het absurde en nutteloze dat Sisyphus te doen stond, de alledaagsheid van het leven, ontdaan van enige vorm van romantiek. Wij zijn ook ons hele leven aan het ploeteren zonder dat precies duidelijk is waarom. Volgens hem is leven de kunst om ook het absurde serieus te nemen en de tegenstrijdigheid tussen het rationele en het verlangen te aanvaarden. ‘’Er is geen licht zonder schaduw, men moet ook het donker leren kennen’’, aldus Camus.

De vraag is of we bereid zijn het absurde onder ogen te zien. Of lijkt het ons behagelijker om weg te kijken en ons helemaal over te geven aan bijvoorbeeld een geloof. Op dit punt aangekomen, rijst de vraag naar de zin van ons bestaan. Ook Sisyphus zal zich die vraag gesteld hebben. Het ultieme antwoord op de vraag naar de zin van het leven, bestaat waarschijnlijk niet. Een pragmatisch antwoord is wellicht nog het meest acceptabel. In het boek ‘De zin van het bestaan’ van Viktor E. Frankl (1905-1997) wordt een summiere beschrijving gegeven van de door hem ontwikkelde logotherapie. Naast de psychoanalyse (de wil-tot-lust) van Freud en de wil-tot-macht van Nietzsche, heeft Frankl een psychotherapie ontwikkeld die omschreven kan worden als de wil-tot-betekenis. Als deze wil-tot-betekenis niet meer vanzelfsprekend is (denk aan sisyphusarbeid), dan is er sprake van een existentiële frustratie, die kan leiden tot een geestelijke (noögenische) neurose. Er is overigens eerder sprake van een spirituele nood, dan van een geestesziekte. Geestelijke gezondheid is volgens Frankl de noodzakelijke spanning tussen hetgeen men inmiddels heeft bereikt en hetgeen men nog wil ontplooien. De meest herkenbare vorm van existentiële frustratie is de verveling. Deze specifieke vorm van frustratie noemt hij het existentiële vacuüm. Het verlangen naar macht (geld) of lust kan dit vacuüm gaan domineren, maar zal de innerlijke onrust slechts tijdelijk bevredigen. Ook een geloof kan deze rol vervullen. Zijns inziens gaat het niet om een algemene abstracte omschrijving van de betekenis van het leven, maar om een specifieke persoonlijke invulling. Ieder mens dient zelf te ontdekken wat zijn potenties zijn ofwel wat zijn eigen specifieke roeping in de wereld is waarin hij leeft. Het is de verantwoordelijkheid van ieder individu om deze essentie te ontdekken en te realiseren. Frankl heeft deze verantwoordelijkheid geformuleerd als een categorisch logotherapeutisch gebod (met een knipoog naar Kant).

Leef alsof je reeds voor de tweede maal leeft en alsof je op het punt staat dezelfde fout te begaan, die je de eerste keer ook maakte!