Nog niet zo lang geleden heb ik het boek ‘Antifragiliteit’ van Nassim Nicholas Taleb gelezen. Hij schrijft over de kwetsbaarheid (fragiliteit) van systemen voor uitzonderlijke - maar niet ondenkbare - gebeurtenissen. Het COVID-19 virus is daar een voorbeeld van.
Wat mij van Taleb is bij gebleven is dat we als mens van nature zoeken naar repeterende patronen. Daardoor kunnen we onze reacties op gebeurtenissen automatiseren, waardoor we steeds efficiënter kunnen leven. Dit geldt zowel voor de individuele mens, als voor bedrijven, instellingen en overheden. Tegelijkertijd sluiten we daarmee onbewust onverwachte gebeurtenissen uit. Of zoals Nietzsche het verwoordde: er is meer aandacht voor het apollinische (het weloverwogene, evenwichtige, rationele, beredeneerde) dan het dionysische (het duistere, intuïtieve, wilde, ongetemde; de zwarte zwaan). Van nature neigen systemen meer naar fragiliteit, dan naar antifragiliteit (een eigenschap nog voorbij het robuuste). En die neiging maakt systemen kwetsbaar. We moeten dus bewust op zoek naar mogelijkheden om onszelf en onze systemen robuuster en zelfs antifragieler te maken, zodat we bestand zijn tegen extreme gebeurtenissen, die catastrofale schade kunnen aanrichten.
Verder herinner ik me het woord ‘iatrogenese’ (een medische term), dat zoiets betekent als: ingrijpen in een systeem is vaak schadelijker dan het systeem met rust laten. De huidige ‘intelligente lockdown’ is daar waarschijnlijk een duidelijk voorbeeld van. Zoals ik in eerdere posts ook al schreef, is het interveniëren in complexe systemen zeer risicovol. De oorzaak hiervan is dat input A niet-lineair gerelateerd is aan output B. Veel anekdotische en schrijnende voorbeelden zijn te lezen in het boek ‘De Mens, Een kleine geschiedenis van onze allergrootste fuck-ups’ van Tom Phillips. Hier volgen enkele voorbeelden.
De Engelsman Thomas Austin ging halverwege de 19de eeuw in Australië wonen. Hij wilde daar als een traditionele landjonker leven en bedacht dat het leuk zou zijn om voor de jacht enkele diersoorten uit Engeland naar Australië te laten overkomen. Naast fazanten, patrijzen en hazen, importeerde hij ook vierentwintig konijnen. Moet kunnen, zou je zeggen. Maar dit groepje konijnen plantte zich razend snel voort, wat er toe leidde dat er een ware konijnplaag volgde. In de jaren ’20 van de vorige eeuw schatte men de totale populatie op tien miljard.
De drooglegging van Amerika tussen de jaren 1920 en 1933 leidde er inderdaad toe dat er veel minder mensen aan de drank geraakten. Maar de georganiseerde misdaad tierde welig en trachtte een monopolie positie in de alcoholindustrie te krijgen. Het gevolg was dat de misdaadcijfers de pan uit rezen en men het alcoholverbod uiteindelijk weer moest prijsgeven.
En het mooiste voorbeeld vond ik het verhaal over Mao Zedong, die zijn eigen volk met de beste bedoelingen in een hongersnood stortte. Hij beredeneerde dat het grote aantal mussen in zijn land een deel van de oogst opvrat waarmee zestigduizend extra Chinezen gevoed zouden kunnen worden. Hij beval zijn volk om zoveel mogelijk mussen te doden. Maar wat bleek, die mussen vraten ook insecten, met name sprinkhanen. De dood van miljoenen mussen resulteerde uiteindelijk in een compleet mislukte oogst, omdat hordes sprinkhanen de vrije hand kregen om zich door de graanvelden heen te vreten.
De vleugelslag van een vlinder in Brazilië zou maanden later een orkaan in Texas kunnen veroorzaken. De Amerikaanse wiskundige en meteoroloog Edward Lorenz deed deze anekdotische uitspraak in 1961. De uitspraak is bekend geworden onder de naam ‘butterfly effect’. Daarmee wordt aangegeven dat microscopische veranderingen in de beginwaarden van een dynamisch systeem, macroscopische gevolgen kunnen hebben. Inmiddels is dit principe uitgegroeid tot een volwaardig deelgebied binnen de wiskunde, namelijk de chaostheorie. Binnen deze tak van wetenschap onderzoekt men complexe dynamische systemen.
Zowel omstandigheden ver van evenwicht, als minieme veranderingen in een van de parameters van een complex dynamisch systeem, kunnen verregaande consequenties hebben op de aanvankelijke stabiliteit van dat systeem. Soms is het niet-ingrijpen het beste dat men kan doen. In het taoïsme wordt dat ‘wu wei’ genoemd. Maar ja, daarmee krijg je geen eervolle vermelding in de annalen.
Résumé. Hoe kunnen we onze samenleving robuuster maken (antifragieler), zodat we bestand zijn tegen uitzonderlijke situaties? En in welke mate zijn we bereid dit ten koste te laten gaan van de efficiëntie van onze samenleving? Welke ingrepen zijn gepast om een bepaalde uitzonderlijke situatie te bestrijden, zodanig dat de interventie niet meer ellende veroorzaakt dan de uitzonderlijke situatie zelf? Met andere woorden: het middel mag niet erger zijn dan de kwaal.
Comments