We zijn alleen geboren, we leven alleen, we sterven alleen. Alleen door onze liefde en vriendschap kunnen we de illusie creëren (…) dat we niet alleen zijn.
Dit behoorlijk cynische citaat is van de Amerikaanse filmmaker Orson Welles (1915-1985).
Toch zullen we allemaal een soortgelijke gedachte weleens gehad hebben. De vraag hoe we als individuen in de wereld staan, houdt mij in ieder geval regelmatig bezig. Leven we momenteel inderdaad in een egocentrische cultuur, waarin we de ander slechts als object ervaren? Weten we nog verbinding te maken met een ander? Daar gaat dit blog over.
Mijn innerlijke wereld is het centrum van het universum en alle attributen om mij heen zijn slechts rekwisieten in het toneelstuk waarin ik mezelf de protagonist waan.
Zoiets moet René Descartes (1596-1650) ook gedacht hebben toen hij zijn exercitie van ‘methodische twijfel’ doorlopen had en tot de conclusie kwam dat er maar één zekerheid was waar hij op terug kon vallen, namelijk: ‘ik denk, dus ik ben’. Zijn geloof in de goedertierenheid van God, bracht hem ertoe om de andere mensen ook te erkennen als denkende wezens. Maar stel nou dat dat niet zo is. Wat doen al die andere mensen hier dan? Zijn zij slechts figuranten in mijn drama?
Kan ik met enige zekerheid stellen dat andere mensen vergelijkbare bewuste wezens zijn als ikzelf? Ik ben te rade gegaan bij de filosofie van John Stuart Mill (1806-1873). Met behulp van een inductieve redenering laat hij zien dat dat toch wel plausibel is.
Door zelfobservatie hebben we weet van onze eigen mentale toestanden, zoals gedachten, gevoelens en verlangens.
Door de observatie van anderen constateren we dat zij zich op vergelijkbare wijze gedragen (als ik) in overeenkomstige situaties.
Door een analogieredenering moeten anderen dus ook wel beschikken over een binnenwereld, zoals die van mij. Ook zij hebben een bewustzijn.
De Russische schrijver Vasily Rozanov (1856-1919) benadrukte de subjectiviteit van de waarneming in de zin: ‘De wereld is mijn waarneming.’ Hoe weet ik zeker dat anderen hetzelfde waarnemen als ik? Is er wel een werkelijkheid die voor iedereen hetzelfde is? Door mijn waarnemingen met anderen te delen, zou ik dat kunnen verifiëren. Maar dan ben ik wel afhankelijk van taal. Ik kom een heel eind als het gaat om concrete observaties, zoals ‘dat is een rode auto’, ‘dat meisje heeft lange blonde haren’ of ‘deze muziek vind ik erg goed’. Maar verder schiet taal hopeloos tekort, als het gaat om een genuanceerde beschrijving van wat er in mijn binnenwereld omgaat. Tja, boosheid, blijheid en verliefdheid vertonen bij ons allen misschien dan wel vergelijkbare uiterlijke kenmerken, maar zeggen nog niets over de innerlijke context die daarachter schuilgaat.
Martin Buber (1878-1965) onderschrijft in zijn boek ‘Ik en Jij’ (vert. 1959) het belang van de authentieke ontmoeting. Hij onderscheidt twee fundamentele manieren van in de wereld zijn, namelijk ‘ik-jij’ en ‘ik-het’. De ‘ik-jij-relatie’ refereert aan een ontmoeting met de ander, waarbij er sprake zou zijn van een soort transcendente ervaring, die een diepere betekenis aan ons bestaan geeft. Bij de ‘ik-het-relatie’ wordt de ander gereduceerd tot object. En dat is in onze huidige samenleving helaas vaak het geval.
Volgens Emmanuel Levinas (1906-1995) is ‘het gelaat van de ander’ (vert. 1971) echter van veel grotere betekenis. Het vertegenwoordigt namelijk de onmiddellijke aanwezigheid en kwetsbaarheid van de ander. Het gelaat van de ander doet een appèl op ons verantwoordelijkheidsgevoel voor hem/haar. Het onthult de oneindigheid en het mysterie van de ander, waardoor hij/zij veel meer wordt dan slechts een object van perceptie. Het gelaat van de ander vormt volgens Levinas de basis van ons ethisch handelen.
Het zou zo maar kunnen dat het mysterie dat ‘het gelaat van de ander’ aan ons openbaart, resoneert met het raadselachtige innerlijke domein van ons eigen bestaan. Immanuel Kant (1724-1804) heeft zo’n beetje z’n hele leven gezocht naar een rationele toegankelijkheid voor dit domein. Tot zijn grote frustratie is hem dat niet gelukt, terwijl hij wel moest erkennen dat de mens met behulp van de rede, een natuurlijke neiging vertoonde om de metafysische ladder te beklimmen. De ziel, het bestaan van God en het universum bleven onontgonnen terreinen voor Kant. De enige manier (aldus Kant) om een glimp van het mysterie op te vangen, was om in een gedetermineerde wereld, in vrijheid om te gaan met de in ons aanwezige innerlijke morele wet. Het besef van de aanwezigheid van deze innerlijke morele wet in ieder van ons, zou ons ervan weerhouden om de ander louter als middel voor eigen gewin te gebruiken, maar altijd te zien als een doel op zichzelf.
In de krochten van ons innerlijk huist wellicht het mysterie. Soms ervaren we dat als een ‘horror vacui’, dat ons een gevoel van nietigheid en angst kan bezorgen. Het lijkt alsof deze bron onbereikbaar is voor ons, terwijl we wel een notie hebben van het goddelijke karakter ervan. Voor Kant was dit mysterie onderdeel van een deel van het bestaan, dat we niet kunnen kennen met ons verstand. En dat is denk ik ook zo. Naast de innerlijke morele wet, doen alleen het verhevene (de grootsheid en de gewelddadigheid van de natuur) en het schone (ervaringen van een belangeloos welbehagen) ons (volgens Kant) beseffen dat er meer is tussen hemel en aarde.
Soms ervaren we geluk en kunnen we ons enorm verwonderen over alles wat het leven te bieden heeft. Of het nou gaat om de beleving van een zonsondergang, een ontmoeting met een vriend, of de ervaring van de natuur tijdens een boswandeling, er zijn veel ervaringen die ons in het hart kunnen raken.
Om werkelijk contact te maken met een ander, vroeg ik ChatGPT hoe we dat het beste kunnen doen. Ik vind het antwoord fascinerend. Is dit gevaarlijk? Ik denk het niet, maar we moeten er wel zorgvuldig mee omgaan. Daar gaat-ie.
Om werkelijk contact te maken met een ander, is het belangrijk om actief te luisteren zonder onderbrekingen en diepgaand begrip te ontwikkelen door door te vragen en verduidelijkende vragen te stellen. Wees open en empathisch, bereid om je eigen standpunten ter discussie te stellen en je in te leven in de ervaringen en gevoelens van de ander. Verdiep je in elkaars achtergrond en cultuur om gedeelde waarden en doelen te identificeren die als basis kunnen dienen voor respectvolle communicatie. Bouw vertrouwen en wederzijds respect op door consistent, eerlijk en respectvol te communiceren. Vermijd vooroordelen door je bewust te zijn van je eigen oordelen en probeer objectief te blijven in je interpretaties. Verbeter je communicatieve vaardigheden door duidelijkheid en precisie na te streven en je stijl aan te passen aan de behoeften van de ander. Deze benaderingen kunnen helpen om de barrières in communicatie te doorbreken en leiden tot verrijkte en betekenisvolle relaties.
Comments